Zal Albert Einstein 70 jaar na zijn dood de Voerstreek wereldbekend maken?

De Einsteintelescoop

De Einsteintelescoop is een ondergronds observatorium waarmee een Belgisch-Nederlands-Duitse alliantie zwaartekrachtgolven wil detecteren en dieper de ruimte in wil kijken dan ooit tevoren. Helemaal terug tot de oerknal. Prijskaartje: een pittige 1,9 miljard euro. De komst van de Einsteintelescoop kan naar schatting tussen de 10.000 en de 30.000 jobs opleveren, en honderden miljoenen aan contracten voor lokale bedrijven. In 2026 weten we of één van de meest ambitieuze wetenschappelijke projecten van Europa naar het drielandenpunt komt, en dus ook naar Limburg.

Dat de reusachtige Arecibo-radiotelescoop diep in de jungle van Puerto Rico tot ieders verbeelding sprak, werd door Hollywood met veel bravoure onderstreept. Zowel de Ierse acteur Pierce ‘007’ Brosnan in Golden Eye als Oscarwinnares Jodie Foster in Contact moesten de gigantische telescoop met de hoofdrol laten weglopen. Komt er dan ook zo’n gigantische wokpan in de Voerstreek te staan? Neen, de Einsteintelescoop ligt straks honderden meters onder de grond. Daar moet een driehoek met tunnels van 10 kilometer lang komen te liggen, waarin laserstralen over en weer worden gestuurd en zwaartekrachtgolven kunnen worden gemeten. De bodem in het grensgebied tussen het Nederlandse Zuid-Limburg, de Vlaamse Voerstreek en de Waalse provincie Luik leent zich daar volgens de wetenschap uitstekend voor. De ondergrond is hard genoeg voor het aanleggen van de tunnels, terwijl de bovenlaag dan weer zacht genoeg is om trillingen door verkeer en industrie te absorberen.

Duizenden jobs lonken maar kaper op de kust
Er ligt echter een flinke kaper op de kust. Ook Sardinië is kandidaat. De belangen zijn immers groot. Als we vergelijken met het gelijkaardige CERN in Zwitserland staan er zo’n 16.000 directe en indirecte jobs op het spel, honderden miljoenen aan contracten voor lokale bedrijven en een boom aan technologische innovatie. De effectieve opstart is pas voorzien in 2035, maar nu al zullen er opdrachten worden uitgeschreven. Niet alleen voor hightechbedrijven, maar bijvoorbeeld ook voor bedrijven uit de bouw- en logistieke sector alsook studiebureaus. Aan onder meer de controleapparatuur, de gebruikte materialen voor de tunnelbuizen en sensoren zullen zulke bijzondere eisen worden gesteld, dat het innovatieve bedrijven zal lokken die hun vondsten ook weer op andere manieren kunnen vermarkten.

De zwaartekrachtgolven van Albert Einstein
Maar om uit te leggen waarom die Einsteintelescoop zo belangrijk is moeten we terug naar de vorige eeuw, om precies te zijn naar 1916. In dat oorlogsjaar voorspelde Albert Einstein het bestaan van zwaartekrachtgolven. “De theorie is simpel: alles wat in de ruimte gebeurt, laat sporen na”, zegt fysicaprofessor Ken Haenen van UHasselt. “Wanneer je het licht van de zon ziet, is dat al zo’n 8 minuten onderweg. Het licht van andere sterren is uiteraard veel langer onderweg. Probleem hierbij is dat licht niet steeds kan waargenomen worden. Tijdens de oerknal was er geen licht, dus kunnen we dat ook niet observeren. Nu, als twee zwarte gaten of sterren botsen, lichamen met elk een enorme massa en dus ook zwaartekracht, zal één zwart gat gevormd worden. Een deel van de massa van deze lichamen zal worden omgezet in energie. Iedereen kent de beroemde formule van Einstein ‘E = mc2 ’, waarbij de ‘E’ staat voor energie, de ‘m’ voor massa, en de ‘c’ voor de lichtsnelheid. Deze energie zorgt net zoals in de zee voor golven die zich in het heelal verplaatsen en daar krommingen in tijd en ruimte veroorzaken. Ze worden door niets gestopt. Van zodra die golven de aarde bereiken, worden onze tijd en ruimte vervormd. Het is een proces dat voor het blote oog onmogelijk waarneembaar is en alleen maar met zeer precieze instrumenten kan worden gemeten. In september 2015 lukte het de wetenschappers Weiss, Thorne en Barish, een eeuw na de theorie van Einstein, om die zwaartekrachtgolven voor het eerst effectief waar te nemen. Iets wat hen in 2017 de Nobelprijs voor de Natuurkunde opleverde.”

“De mogelijkheden op het gebied van fundamentele inzichten zijn hierdoor enorm”, gaat professor Haenen verder. “Als we meer te weten komen over zwaartekrachtgolven, zullen we dingen leren over ons universum die je met geen enkele andere installatie kan zien. Vandaag zien we gemiddeld twee zwaartekrachtgolven per week. Met de Einsteintelescoop zou het gaan om honderden per dag.”

Nieuw ecosysteem van hightechbedrijven en start-ups
Op macro-economisch vlak is de komst van de Einsteintelescoop een gamechanger voor Limburg. “Alleen al met de jarenlange bouw van deze gigantische ondergrondse constructie kunnen Limburgse bedrijven hun voordeel halen en zo werkgelegenheid creëren”, zegt Johan Hanssens, secretaris-generaal van het Vlaams departement Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI). Te weten dat de Vlaamse overheid al 13 miljoen euro in het project heeft geïnvesteerd. “Het gaat dan om proefboringen, studies, onderzoeksgelden en de opstart van een nieuw projectteam. Een stroom aan nieuwe technieken en innovaties zal nodig zijn om deze topinfrastructuur te realiseren. Die zullen ook van pas komen in het dagelijks leven. Limburgse bedrijven zullen toegang krijgen tot samenwerking met universiteiten, hogescholen en kennisinstellingen van over heel Europa en verder. Een heel nieuw ecosysteem van kmo’s, hightechbedrijven, onderzoekers en start-ups zal zich ontwikkelen. Maar daar stoppen de voordelen niet.”

De Limburgse braindrain versus Robert Cailliau
De Limburgse wetenschapper Maxime Corvilain, verantwoordelijk voor de Einsteintelescoop bij POM Limburg en valorisatie-expert in het Vlaamse projectteam, onderzoekt welke Vlaamse bedrijven kunnen bijdragen aan het project. “We organiseren verscheidene initiatieven om bedrijven klaar te stomen voor de komst van de telescoop, zoals infosessies, technologische workshops en innovatieprojecten. Zo hopen we aan Europa te tonen dat de lokale economie een gigantisch wetenschapsproject van deze orde kan ondersteunen.” In Limburg vergelijkt men de Einsteintelescoop graag met het CERN, de wereldbekende deeltjesversneller op de grens van Frankrijk en Zwitserland, waar in een kilometerslange, ondergrondse cirkel natuurkundige verschijnselen op het allerkleinste niveau worden bestudeerd. “Het CERN zorgt voor werkgelegenheid voor hoogopgeleide experts, en voor internationaal prestige”, gaat Corvilain verder. “Zo’n instelling in Limburg zou niet alleen aantrekken, maar het houdt de Limburgse braindrain ook tegen. Kijk, ik ben in het begin van mijn carrière buiten Limburg moeten gaan werken omdat hier geen bedrijf was met de juiste expertise waar ik aan de slag kon. Met de komst van de telescoop zal dat veranderen. Daarbij, in de slipstream van het CERN zijn ontdekkingen gedaan, zoals het world wide web, touchscreens en PET-scans. Zo werkte de Tongenaar Robert Cailliau in de jaren ‘70 van de vorige eeuw mee aan het controlesysteem van de deeltjesversneller. Daar hadden ze een probleem. Omdat de computers van het CERN op verschillende software draaiden, konden ze niet met elkaar communiceren en was de belangrijke info niet voor alle wetenschappers beschikbaar. Daarom dokterde Cailliau samen met zijn Britse collega Tim Berners-Lee in 1990 een oplossing uit: een ‘web’ dat alle computers van het CERN met elkaar moest verbinden. Daarvoor moest iedereen zijn informatie wel in dezelfde ‘taal’ schrijven. Die taal werd HTML en werd de basis voor webpagina’s en het wereldwijde web zoals we het vandaag kennen. Met de komst van de Einsteintelescoop moet zo’n briljante geest als die van Cailliau niet meer naar Genève verhuizen, maar kan die gerust in de Eburonenstad blijven wonen en werken. Op exact 29 minuten rij je van Tongeren naar Voeren.”

120 kilometer aan roestvrij stalen buizen
Jef Hoste van de Limburgse machinebouwer Werkhuizen Hengelhoef is alvast aan de slag gegaan. Toen hij via POM Limburg hoorde dat Europa overweegt een ondergronds observatorium te bouwen, was hij getriggerd. “Daar wilde ik aan meewerken. Zo is er voor de bouw van de Einsteintelescoop 120 kilometer aan roestvrij stalen buizen nodig die vacuüm gezogen worden. Ze moeten perfect op elkaar aansluiten en er mogen geen stukjes loskomen. Anders worden de metingen, die met behulp van lasertechnologie gebeuren, beïnvloed.”

Maar hoe bouw je zo’n betrouwbaar buizennetwerk meer dan 200 meter onder de grond? “Werkhuizen Hengelhoef voert in samenwerking met FEF, een kennisgedreven bedrijf uit Aken, een studie uit naar de haalbaarheid van de ondergrondse productie van stalen buizen. Op die manier kunnen we de kans op potentiële lekken verkleinen, maar ook de transportkosten uitsparen. In een tweede fase hebben we een dusdanige machine ontworpen die dat kan. Hieruit ontstaan vervolgprojecten die nu ondersteund worden door de vacuümafdeling van het CERN”, zegt Hoste. “Met onze machine worden de buizen ondergronds en volcontinue geproduceerd met een lengte van maar liefst 500 meter. Dit zorgt er niet enkel voor dat het volume aan lasnaden, wat potentiële vacuümlekken zijn, drastisch daalt, maar dat er ook géén 10.000 vrachten van fabriek tot ondergrond nodig zijn. Op dit moment zijn we aan het onderzoeken en testen hoe we deze enorme machine met een laser-lasinstallatie tot een volwaardige tool kunnen krijgen.”

‘Met onze machine worden de buizen ondergronds en volcontinue geproduceerd met een lengte van maar liefst 500 meter.’

Jef Hoste, Werkhuizen Hengelhoef

Hoogstamboomgaarden en landsgrenzen
Hebben al deze werken geen impact op pakweg de uitzonderlijke fauna en flora van de Voerstreek met zijn aloude hoogstamboomgaarden, bosranden en taluds? “Dat is zeker niet de bedoeling”, zegt Guid Bartholomée, de Nederlandse projectmanager van de Einsteintelescoop. “Toen ik er eerst van hoorde, was ik erg kritisch. ‘Waar gaan ze nu toch aan beginnen’, vroeg ik me bezorgd af. Je moet weten dat ik en bij uitbreiding mijn hele familie in deze prachtige streek wonen. ‘Als je toch zoveel vragen hebt, waarom schuif je dan niet mee aan?’ En zo rolde ik in het project, en raakte ervan overtuigd dat dit een geschenk voor de streek was. Van ingrijpende bodemverstoringen zoals bij steenkool- en gaswinning is er hier geen sprake. Geen bouwdozen in het landschap, geen geur- en lawaaihinder, alles onder de grond. Maar wel verbinding met de kennisinstellingen in de buurt en werkgelegenheid voor de jongeren in onze streek. Wie kan daar tegen zijn? We moeten alleen slimme dingen bedenken om de bouwfase zo duurzaam en met zo weinig mogelijk overlast te doorstaan.”

“Om die drie landen op één lijn te krijgen, dat is inderdaad niet meteen evident”, geeft Bartholomée toe. “Maar wel logisch. Trouwens, ik merk dat de wil om dit project te doen slagen zeer groot is. Kantoordeuren van Aken over Namen tot Hasselt, zwaaien gezwind open. En weet, wat op het eerste zicht moeilijk lijkt, het overbruggen van de landsgrenzen, zal onze grootste troefkaart worden. Kan het meer Europees, dan drie landen die samenwerken aan één Europees project? Waar men Duits, Frans, Nederlands en Engels spreekt. Waar er tien luchthavens in de buurt liggen en een veelvoud van kennisinstellingen.”

‘Wat op het eerste zicht moeilijk lijkt, het overbruggen van de landsgrenzen, zal onze grootste troefkaart worden. Kan het meer Europees dan drie landen die samenwerken aan één project?’

Guid Bartholomée, Nederlands projectmanager Einsteintelescoop

Juridische hinderpalen en grensoverschrijdende projecten
Ken je die mop van die Belg, Duitser en Nederlander die een telescoop gingen bouwen? Zal het verschil in cultuur, taal en regelgeving het project niet te zeer bemoeilijken? “Er zijn inderdaad heel wat mensen betrokken bij het project”, zegt Loth Van der Auwermeulen van UHasselt, die als juriste deel uitmaakt van het Vlaamse projectteam. “De verschillen in organisatie en regelgeving blijken dan ook duidelijk. Toch betekenen deze verschillen niet noodzakelijk een hindernis, dan wel een belangrijk aandachtspunt. Zo is het bijvoorbeeld belangrijk om de eigen organisatie duidelijk uit te leggen en inzicht te verwerven in de ‘buitenlandse’ werkwijze. Ook de verschillen in regelgeving vallen niet te ontkennen. Gelukkig hebben we binnen de Euregio Maas-Rijn best al wat ervaring met grensoverschrijdende samenwerking.”

‘Van overal ter wereld zal men naar onze regio komen. Niet alleen wetenschappers, maar ook burgers.’

Hans Plets, Vlaams projectmanager Einsteintelescoop

Beslissing in 2026
Maar wanneer gaan we nu precies weten of de Einsteintelescoop naar Limburg komt? “Wel, die datum is wat verlaat”, zegt de Vlaamse projectmanager Hans Plets. “We gaan nu uit van 2026. Hoe dan ook, de internationale uitstraling die de Einsteintelescoop aan Limburg zal geven, wordt gigantisch. Een wetenschappelijke topinstelling waar duizenden wetenschappers wereldwijd kennis zullen ontwikkelen en nieuwe inzichten vergaren over de structuur van ons heelal en de evolutie die het sinds de oerknal ondergaan heeft. Van overal ter wereld zal men naar onze regio komen. Niet alleen wetenschappers, maar ook burgers.” Iets wat de bevoegde Limburgse politici maar al te goed beseffen. “Want de Einsteintelescoop spreekt tot de verbeelding”, zegt Vlaams minister voor Economie en Innovatie Jo Brouns. “Het project zal zo ook jongeren enthousiasmeren en hen stimuleren tot het volgen van studies in technische en wetenschapsrichtingen, de zogenaamde STEM-opleidingen. Profielen waar onze economie zo naar snakt.” Hoeveel de telescoop concreet voor Limburg zal binnenhalen? “Impactstudies schatten dat elke geïnvesteerde euro er drie tot vier opbrengt”, zegt Limburgs gedeputeerde voor Economie en voorzitter van POM Limburg Tom Vandeput. “Maar wat ik belangrijker vind, is dat de Einsteintelescoop de braindrain uit Limburg kan ombuigen. Het kan industrieën zoals robotisering en hightech, die typisch veel toegevoegde waarde creëren, naar Limburg aantrekken. Maar het kan vooral de grijze Limburgse hersenmassa hier houden.”