Mata Hari aan de Demer?

Zitten er Russische spionnen op de Hasseltse universiteitsbanken? Zijn onze Limburgse wetenschappers een gemakkelijke prooi voor het Chinese Volksbevrijdingsleger? Moeten we tegenwoordig opletten voor spooks wanneer we naar de Nieuwjaarsinvitito gaan? “We mogen absoluut niet paranoïde worden, maar het is goed om oplettend te zijn en onze wetenschappelijke kennis voldoende af te schermen”, zegt de woordvoerder van de Veiligheid van de Staat (VSSE), beter bekend als de Staatsveiligheid. 

Maart 2021. Ons land zet zo’n 21 Russische diplomaten het land uit op verdenking van spionage. Het gaat om mensen die werkten op de Russische ambassade in Brussel en het Russische consulaat in Antwerpen. Ze staan geaccrediteerd als diplomaat, maar zouden zich bezighouden met spionage.

“Ons land telt ook heel wat spin-offs van universiteiten en andere bedrijven die wetenschappelijke of hoogtechnologische kennis beheren. Ook dat kan interessant zijn voor bepaalde buitenlandse diensten. Kunnen we cijfers geven? Hoeveel spionnen een land of een regio telt, is een evolutief gegeven en bovendien per definitie moeilijk te bepalen. Maar de aanwezigheid van bepaalde instellingen kan een aantrekkingskracht hebben op diensten die er belang bij hebben om een bepaald soort kennis in te winnen.”

Bevoordeling en destabilisatie
Maar wat houdt spionage nu precies in? Moeten we opletten voor mensen in lange regenjassen op een bankje turend achter een veel te grote krant? “Spionage en inmenging zijn dreigingen die per definitie weinig zichtbaar zijn”, legt de woordvoerder van het VSSE uit. “In die context wordt op een misleidende of clandestiene manier inlichtingen verzameld of invloed uitgeoefend. Dat kan bijvoorbeeld door zich in te mengen in netwerken die interessant zijn voor de inlichtingenagent. Op die manier verwerven spionnen een onrechtmatig voordeel dat ze daarna misbruiken bij diplomatieke of commerciële onderhandelingen.

‘In de periode van de aanslagen focuste de Staatsveiligheid op terrorisme, nu staat spionage terug bovenaan de agenda.’

Zo kunnen inlichtingendiensten nationale bedrijven van deze landen bevoordelen of omgekeerd, kan een tegenstander of een geostrategische concurrent worden gedestabiliseerd. Sommige staten gebruiken spionage en inmenging ook als een middel om controle uit te oefenen of om vat te krijgen op hun gemeenschappen in ons land. Vooral buitenlandse inlichtingendiensten, hun agenten of hun bondgenoten zetten dergelijke methodes in. Het gaat dan niet alleen om Rusland of China: tal van buitenlandse mogendheden maken er gebruik van.”

Ook in Limburg? “Een onbekende buitenlandse gastprofessor die je ontmoet hebt op een conferentie nodigt je uit op restaurant. Het klikt en je ontmoet elkaar meer dan één keer. Door de vriendschap die ontstaat, vermindert je waakzaamheid en je begint je indrukken en allerlei roddels over de leden van het directiecomité te delen. Het is belangrijk om waakzaam te zijn, wanneer je de indruk zou krijgen dat er meer aan de hand is dan enkel een vriendschappelijke ontmoeting.”

‘Spionnen doen zich vaak voor als diplomaat, journalist, ambtenaar, lobbyist, onderzoeker, professor of student.’

Achter een façade van hoffelijkheid
“Offensieve buitenlandse inlichtingendiensten werken zeer discreet en maken gebruik van dekmantels”, gaat de woordvoerder van de VSSE verder. “Hun spionnen doen zich voor als diplomaat, journalist, ambtenaar, lobbyist, onderzoeker, professor of eender welke andere functie, zolang die maar legitiem of geloofwaardig genoeg is om met jou in contact te kunnen treden. België telt zo honderden buitenlandse inlichtingenofficieren die werken onder een dekmantel. De manier waarop mensen gemanipuleerd worden kan zeer uiteenlopende vormen aannemen. Het kan gaan om een professionele of vriendschappelijke relatie waar een verborgen agenda achter schuilgaat, verstopt achter een façade van hoffelijkheid, gedeelde ideologische of culturele referenties en vleierijen. Dit type van relatie is doorgaans asymmetrisch: meestal neemt je gesprekspartner het initiatief bij de contacten en toont hij zich altijd genereus en dienstbaar. Die schijnbaar onschuldige handelingen dienen om een klimaat van vertrouwen te scheppen, maar die valse vriendschap is de voedingsbodem voor manipulatie.”

Covers
Voor welke personen moeten we bijzonder opletten? “Algemene uitspraken daarover doen, is gevaarlijk”, waarschuwt de Veiligheid van de Staat. “We moeten steeds de context bekijken waarin we ons bevinden. Maar als bepaalde wetenschappelijke of economische belangen de interesse wekken van buitenlandse diensten, moeten we ons er bewust van zijn dat er covers kunnen gebruikt worden om informatie in te winnen. Sommige buitenlandse studenten, bijvoorbeeld doctoraatsstudenten, komen naar Belgische universiteiten of lopen stage bij innovatieve bedrijven met als doel een maximum aan technische of wetenschappelijke kennis in te zamelen. Ze kunnen zich ook toespitsen op de interne organisatie van een bedrijf om op die manier toegang te krijgen tot informatie die ze aan de diensten in hun land van oorsprong kunnen doorgeven.”

Het rookgordijn van Wang P.
“De Chinese Wang P. begon in het academiejaar 2010-2011 als doctoraatsstudent aan de rechtenfaculteit van de Vrije Universiteit Brussel”, schrijft onderzoeksjournalist Lars Bové in de krant De Tijd van 22 mei 2022. “Nadat hij in september 2012 was teruggekeerd naar China, tekende hij bij het begin van het academiejaar in 2015 opnieuw present in Brussel om zijn doctoraatsthesis af te werken. De VUB betaalde de Chinese doctoraatsstudent niet. Hij werd via een beurs gefinancierd door de Chinese overheid. Hoewel zijn doctoraatsthesis al in 2018 klaar moest zijn, was dat vorig jaar na ruim tien jaar onderzoek nog niet het geval. In een nota waarschuwde de Staatsveiligheid begin vorig jaar dat Wang P. een gevaar voor de veiligheid van België vormt. Hij was op de radar verschenen in de strijd tegen inmenging en spionage. Zowel zijn gedrag als zijn contacten met geheim agenten wijzen er volgens de Staatsveiligheid op dat de doctoraatsstudent voor de Chinese inlichtingendiensten werkt. Zijn statuut is een rookgordijn om onder meer rond te reizen in de Europese Unie.”

Chinese leger in de aula Een Vlaamse wetenschapper getuigt anoniem in De Tijd: “We krijgen geregeld vragen van Chinese studenten om hier één of twee jaar te werken. De Chinese overheid betaalt dat onderzoek dan via de China Scholarship Council-beurzen. Wij moeten niet meer doen dan die Chinese onderzoeker begeleiden. Toen ik onlangs zo’n vraag kreeg, ging ik alleen na of het werk van de onderzoeker aansloot bij mijn expertise, of hij enigszins goed Engels sprak en of hij van een ‘topuniversiteit’ kwam. Dat bleek het geval. Verder stond ik daar niet bij stil. Pas later ontdekte ik dat hij een militair was. Op geen enkel moment was mij dat vooraf duidelijk gemaakt. Zelfs toen hij hier werkte, leek die man gewoon een doctoraatsstudent zoals alle anderen. De technologie die we samen onderzochten leent zich ook voor militaire doeleinden. Pas na verloop van tijd heeft ‘men’ mij daarop gewezen. Toen ik zijn universiteit beter checkte, bleek die verbonden te zijn aan het Chinese leger. Het was naïef, nu zou ik het niet meer doen. Ook mijn collega’s worstelen daarmee. Iedereen stelt een beetje zijn eigen grenzen. Maar er is duidelijk nood aan bewustwording.”

‘Spionage is vergelijkbaar met een puzzel, waarvan elk onderdeel een extra element vormt dat tegen je belangen kan worden ingezet.’

Op zoek naar kwetsbare personen
“Spionage beperkt zich niet tot de diefstal van vertrouwelijke of geheime documenten”, weet de woordvoerder van VSSE. “De werkwijze is veeleer vergelijkbaar met een puzzel, waarvan elk onderdeel een extra element vormt dat tegen je belangen kan worden ingezet. Informatie over de interne werking van je organisatie, haar structuur, de persoonlijke problemen en belangen, maar ook de interpersoonlijke relaties of zelfs gewoon de contactgegevens kunnen buitenlandse spionnen interesseren. Het gaat logischerwijs om diplomatieke of economische belangen, maar ook om talloze andere domeinen zoals onderzoek, innovatie, investeringen, media, immigratie, religieuze aangelegenheden, enzovoort. Ook gecentraliseerde databanken en degenen die er toegang toe hebben, kunnen een doelwit vormen.”

Amerikaans-Duitse vragen van nationale veiligheid
De dreiging komt niet alleen uit China. Zo leek de Duitse Bundesnachrichtendienst (BND), een van de drie geheime diensten van Duitsland, er helemaal geen probleem mee te hebben om Belgen te bespioneren. Dat bleek in mei 2015 uit gelekte documenten van een hoorzitting achter gesloten deuren in het Duitse parlement. Hoe de Duitsers dan concreet Belgen bespioneren, kwam diezelfde week aan het licht tijdens een persconferentie van het Oostenrijkse parlementslid Peter Pilz en het Belgische Kamerlid Stefaan Van Hecke (Groen). Ze onthulden dat de BND jarenlang telecommunicatielijnen van en naar België heeft onderschept in opdracht van de Amerikaanse National Security Agency (NSA). Voor België ging het om vijftien verschillende communicatielijnen, waarvan tien via voormalig telecombedrijf Belgacom. De toenmalige Amerikaanse viceminister van Binnenlandse Veiligheid Alejandro Mayorkas was er snel bij om te sussen en reageerde in de krant Tagesspiegel am Sonntag: “De Amerikaanse geheime dienst NSA heeft met de hulp van de Duitse inlichtingendienst BND niet aan bedrijfsspionage gedaan. We hebben geen economische spionage gepleegd die Amerikaanse bedrijven een economisch voordeel zou opleveren. Dat is niet onze aanpak.” Volgens Mayorkas ging de samenwerking met BND alleen over ‘vragen van nationale veiligheid’.

Frustratie leidt tot manipulatie
“Offensieve inlichtingendiensten zijn gespecialiseerd in het manipuleren van mensen. Ze spelen in op de kwetsbaarheden en de frustraties van individuen. Gebrek aan erkenning, toenemende rancune of onopgeloste functioneringsproblemen vormen een ideale voedingsbodem voor manipulatie. Vandaar dat een gezond en zorgzaam personeelsbeleid een essentieel element is om dit soort frustraties te voorkomen. Zorg ervoor dat de toegang tot de meest gevoelige gegevens uitsluitend is voorbehouden aan personeelsleden die deze nodig hebben in het kader van hun dagelijks werk. Door het need-to-know-principe te hanteren, zal je het risico op misbruik van deze informatie beperken. En een procedure voor het vernietigen van gevoelige informatie verzekert een betere bescherming van de vertrouwelijkheid.”

Reizen naar het buitenland
Maar ook wie al eens op handelsmissie vertrekt of een buitenlandse dienstreis plant, kan maar beter voorbereid zijn. “Het is dan ook sterk aanbevolen om voor buitenlandse dienstreizen een afzonderlijk toestel te gebruiken. Buiten onze grenzen zijn we kwetsbaarder en de offensieve diensten staan er sterker. Reizen vormen een uitgelezen kans voor spionage. Het is dus noodzakelijk om bijkomende voorzorgen te treffen. Verlaag het risico door het aantal documenten op je toestel tot het strikte minimum te beperken en je datadragers te beveiligen.”

‘Ook al zijn de gevolgen niet altijd zichtbaar, het is belangrijk te begrijpen dat de dreiging reëel kan zijn.’

Handelsmissie gehackt
Zo werd de Belgische handelsmissie onder leiding van prinses Astrid van België naar China flink onder vuur genomen door Chinese hackers. Daarbij werden automatische aanvallen uitgevoerd op laptops, zijn stiekem apps geïnstalleerd op smartphones, en werd dataverkeer omgeleid via zendmasten in bestelbusjes bij het hotel waar de handelsdelegatie verbleef. “Maandagmiddag kreeg ik 130 automatische aanvallen per uur op mijn laptop. Op mijn gsm werden twee apps gezet zonder dat ik het had gezien”, vertelt CEO en oprichter Geert Baudewijns van securitybedrijf Secutec aan de krant De Tijd. Hij was mee met de handelsmissie en heeft het grootste deel van die reis hack-analyserend doorgebracht in zijn hotelkamer. Baudewijns zegt voorbereid te zijn geweest, maar toch verrast door de hevigheid van de hackaanvallen. “Ik wist dat er aanvallen gingen komen. Zo’n handelsmissie met de prinses en tal van ministers werkt als een rode lap op een stier. Maar het was veel erger dan ik had verwacht.” Zo detecteerde Baudewijns in de lobby van het hotel in Peking dat smartphones met geactiveerde bluetooth op de korrel werden genomen. Gebruik van VPN-software, voor een beveiligde verbinding met internet, heeft weinig verschil gemaakt, zo schrijft De Tijd, omdat dit door de aanvallers is voorzien: zij wisten namelijk welk VPN-programma de Belgische overheid heeft aangeraden. Daarnaast is mobiel dataverkeer omgeleid, via een drietal zendmasten in bestelbusjes die waren geplaatst rondom het hotel van de handelsdelegatie.