Waarom de hoop van Indonesische zeepaardjes in bioplastics ligt

Per jaar produceren we zo’n 368 miljoen ton aan plastic, verdeeld over tal van producten als auto’s, boodschappentasjes en zelfs cosmetica. Maar wat is plastic eigenlijk? En zijn bioplastics beter voor het milieu? POMblad ging op zoek naar antwoorden.

Toen de Amerikaanse fotograaf Justin Hofman (39) in de herfst van 2016 voor de kust van het Indonesische eiland Sumbawa een zeepaardje voorbij zag zwemmen met een plastic wattenstaafje aan zijn staartje aarzelde hij geen seconde. Hofman maakte die beroemde foto waarmee hij dat jaar de finale van de Wildlife Photographer of the Year haalde en startte een werelddebat. “Ik zou willen dat deze foto niet bestond, maar nu dat wel zo is, wil ik dat iedereen hem ziet”, schreef hij op zijn Instagram. “Deze foto is typerend voor de huidige en toekomstige staat van onze oceanen.” En meteen kreeg de plasticindustrie de wind van voren. “Volgens sommige rapporten zou er bij ongewijzigd beleid in 2050 meer plastic dan vis in onze oceanen en zeeën zijn. Beangstigend!”, waarschuwde het toonaangevende tijdschrift National Geographic.

Plastic is niet de vijand
Het eerste plastic werd aan de wereld voorgesteld op de International Exhibition in Londen in 1862. Het woord plastic komt van het Griekse woord plastikos, dat ‘kneden’ of ‘vormen’ betekent. Tijdens het maakproces kan de stof namelijk makkelijk van vorm veranderd worden. Rond 1840 vraagt de Brit Thomas Hancock een patent aan op gevulkaniseerd rubber. Door toevoeging van zwavel wordt het zachte rubber harder en duurzamer. Zo kunnen banden voor fietsen en later auto’s gemaakt worden. In 1907 maakt de Belgisch-Amerikaanse Leo Baekeland het eerste volledig synthetische plastic uit aardolie. Hij vernoemt het naar zichzelf: bakeliet. De nieuwe stof geleidt geen stroom en kan goed tegen hitte. Men gebruikt het in een breed scala aan producten. Van radio’s en telefoons tot keukengerei, juwelen en speelgoed. Bakeliet is een daverend succes en duikt binnen de kortste tijd overal op. Al snel staat het nieuwe materiaal symbool voor het moderne leven. Maar vooral in de tweede helft van de twintigste eeuw neemt plastic, een verzamelnaam voor allerhande kunststoffen, een hoge vlucht. Allemaal zijn ze opgebouwd uit polymeren: lange moleculen die bestaan uit steeds dezelfde bouwstenen. Je kan het vergelijken met een ketting met allemaal dezelfde kralen. De toepassingen zijn de voorbije halve eeuw dan ook exponentieel gegroeid, omdat het materiaal aanzienlijke voordelen biedt. Zo kan het eender welke vorm krijgen, waardoor het een ideale verpakking is. Het beschermt, houdt vers en vergaat niet. Daardoor is de wereldwijde productie aanzienlijk gestegen: van 50 miljoen ton per jaar in 1970 naar meer van 400 miljoen ton vandaag.

‘Plastic is niet de vijand. Alleen heeft plastic een perceptieprobleem.’

Kim Ragaert, professor Circular Plastics Universiteit Maastricht

Alles samengeteld is er al 8 miljard ton plastic geproduceerd. De onvergankelijkheid van het materiaal is het belangrijkste nadeel van plastic. Afhankelijk van het type plastic duurt het twintig tot vijfhonderd jaar eer het volledig is afgebroken. Omdat drie kwart van de geproduceerde plastics wordt weggegooid, wordt de vervuiling elk jaar erger. “Maar plastic is niet de vijand”, nuanceert Kim Ragaert, professor Circular Plastics aan de Universiteit van Maastricht. “Alleen heeft plastic een perceptieprobleem. Omdat het blijft drijven, is het zichtbaar aanwezig in de oceaan. Alle andere dingen die in de oceaan niet thuishoren, zie je niet. Dan krijg je natuurlijk covers van plasticsoep en zeepaardjes met plastic om hun staart. Nu ga je me niet horen zeggen dat er geen probleem is. Alleen, we mogen het kind niet met het badwater weggooien. Zonder kunststoffen kunnen we niet. Ze zijn cruciaal en handig in bijvoorbeeld verpakkingen, auto’s en bouwproducten. En het is duurzamer om van aardolie plastic te maken dan het pakweg in jouw auto te gooien en het te laten verbranden in de atmosfeer. Maar mensen hebben doorgaans geen inherent gevoel van waarde bij plastic. Wat we met metalen, die al eeuwenlang bestaan, bijvoorbeeld wel hebben.”

De komst van bioplastics
Recyclage helpt, maar volstaat niet. Nog altijd komt 55 procent van de plastics op vuilnisbelten terecht, een kwart wordt verbrand en slechts 20 procent gerecycleerd. Van de 8 miljard ton die tot nu is geproduceerd, is nog maar 9 procent gerecycleerd. Biologisch afbreekbare kunsstoffen zijn een ander deel van de oplossing. Dat zijn plastics gemaakt van natuurlijke grondstoffen, die van nature vergaan tot water, koolstof en andere organische stoffen. Of ze zijn composteerbaar door enzymen of bacteriën. “Bioplastics zijn kunststoffen die gemaakt worden van hernieuwbare grondstoffen”, legt professor Roos Peeters van de Faculteit Industriële Ingenieurswetenschappen aan de Universiteit Hasselt uit. “Hernieuwbaar betekent dat ze afkomstig zijn van natuurlijke bronnen of van biomassa, zoals bijvoorbeeld het zetmeel uit maisplanten of cellulose uit hout. Deze grondstoffen zijn zo goed als onuitputtelijk. De traditionele plastics, zoals PET van de frisdrankflessen, worden gemaakt uit aardolie, waarvan de voorraad eindig is. Een kunststofmateriaal wordt beschouwd als bioplastic als het biogebaseerd is of biodegradeerbaar is, of beide. Biogebaseerd betekent dat het kunststofmateriaal van natuurlijke oorsprong is, biodegradeerbaar betekent dat het materiaal kan afgebroken worden door micro-organismen uit de omgeving tot water, koolstofdioxide en compost. Composteerbare plastics zijn dus biodegradeerbaar. Ik geef een voorbeeld: PLA is biogebaseerd en biodegradeerbaar, het is een kunststof gemaakt uit melkzuur, dat verkregen wordt uit landbouwgewassen zoals mais. Het is één van de meest geproduceerde bioplastics. PLA leent zich bijvoorbeeld uitstekend voor het presenteren en verpakken van voeding: denk maar aan bakjes voor groenten of fruit, drinkbekers, potjes voor sauzen, enzovoort. Een andere bioplastic die biogebaseerd is, maar niet biodegradeerbaar, is BIO-PET: de ‘Plant Bottle’ van Coca-Cola, gemaakt van suiker uit mais, is hiervan een mooi voorbeeld.”

Onuitputtelijke grondstoffen
Wat zijn de voordelen van die bioplastics? “Voor de biogebaseerde materialen: de onuitputtelijkheid van hun grondstoffen”, gaat professor Peeters verder. “Voor de biodegradeerbare materialen: die verdwijnen uit de afvalberg door de omzetting naar natuurlijke substanties en compost. Op voorwaarde dat de omgevingsvoorwaarden optimaal zijn in hun afvalfase. Dit kan een enorme impact hebben op de afvalberg. Maar er zijn ook nadelen, en daar moeten we niet blind voor zijn. De prijzen zijn op dit moment over het algemeen hoger dan de conventionele plastics. Er is de eventuele competitie met de voedselketen, omdat de grondstoffen kunnen ingezet worden zowel in de materialen- als in de voedselketen. En men moet de ontbossing van gebieden in rekening brengen tegenover de economisch meer waardevolle gewassen die de grondstoffen leveren voor bioplastics zoals mais en suikerriet.”

‘Weinig mensen weten dat in een auto tot wel 400 kilo plastic zit. Als ik met pensioen ga, wil ik dat mensen bij de keuze van een auto de optie kunnen aanvinken om alles uit biomaterialen te maken.’

Stefaan De Wildeman, CEO B4Plastics

Het begint ook in Limburg
B4Plastics uit Dilsen-Stokkem is een van de snelst groeiende en meest kennisgedreven bioplasticsbedrijven ter wereld. De toepassingen zijn breed: van composteerbare drinkrietjes tot afbreekbare trimdraden, visnetten en textiel. Het bedrijf won er in 2021 één van de grootste milieuprijzen ter wereld mee, ter waarde van 2 miljoen dollar. “Het eerste polymeerarchitectuur-bedrijf”, zegt CEO Stefaan De Wildeman fier. “Met de grootste merken als klanten, komen steeds meer B4Plastics-producten in jouw badkamer, keuken, garage en fiets terecht. We zetten lokale grondstoffen om in bioplastics. Zo verwerken we bijvoorbeeld groenafval tot kunststoffen die gebruikt worden in afbreekbare of recycleerbare materialen. Elke dag ontstaan er tegenwoordig totaal nieuwe biokunststoffen in Limburg, die de nieuwe kunststofeconomie inluiden. Kijk, ik wil geen conventioneel industrieel traject afleggen. Groei is niet alleen meer omzet, winst of fabrieken bouwen. Ik wil bij de Vlaming en de Europeaan het bewustzijn laten groeien om natuurlijke plastics te gebruiken. Weinig mensen weten dat in een auto tot wel 400 kilogram plastic zit. Als ik met pensioen ga, wil ik dat mensen bij de keuze van een auto de optie kunnen aanvinken om alles uit biomaterialen te maken.”

België is strenger dan Europa
Maar dat enthousiasme wordt minder gedeeld door de bevoegde minister. “Vermijden van wegwerp is belangrijker dan fossiele plastics vervangen door bioplastics”, waarschuwt de federale minister van Klimaat, Leefmilieu, Duurzame Ontwikkeling en Green Deal Zakia Khattabi (Ecolo). “Dat is de reden waarom ik via een koninklijk besluit begin dit jaar een aantal eenmalige plastics heb verboden die vaak in het milieu terechtkomen als zwerfvuil. Het gaat onder meer om wegwerp plastic bestek, borden en rietjes. Dit is een verbod ingegeven door de Europese richtlijn voor single use plastics. Maar België gaat verder dan wat Europa ons vraagt. Zo voorziet het KB vanaf 17 januari 2023 ook een verbod op het gebruik van lichte eenmalige plastic draagtassen en plastic wegwerpbekers. Momenteel wordt gewerkt aan nog meer wetgeving om het gebruik van eenmalige verpakkingen en andere eenmalige producten af te bouwen. Deze verboden zijn van toepassing op alle plastics, ongeacht of ze biogebaseerd of biodegradeerbaar zijn.”

“Daarbij, de recycleerbaarheid mag niet in het gedrang komen”, gaat minister Khattabi verder. “Bioplastics zijn soms moeilijk te onderscheiden van andere plastics, waardoor die gemengd raken met andere soorten. Biodegradeerbare plastics verstoren dan ook het recyclageproces. Kijk, bioplastics voor eenmalige toepassingen kunnen maar een milieuvoordeel hebben als ze duurzaam geteeld zijn of komen uit bioreststromen waarvoor geen andere materiaaltoepassingen meer mogelijk zijn. Of als ze goed gescheiden kunnen blijven of worden van andere plastics zodat recyclage niet verstoord wordt en geen toxische stoffen bevatten. En als ze werkelijk volledig biodegradeerbaar zijn.” Er is dus nog wat werk aan de winkel.

Zonder kunststoffen kunnen we niet
“In tussentijd kom je met gezond boerenverstand al heel ver”, vertelt professor Ragaert verder. “Neem nu voorverpakte groenten. Bekend voorbeeld, de komkommer in een plastic hoesje. Dankzij zo’n dun hoesje van 2 gram plastic blijft een komkommer elf dagen langer vers en voorkom je dus voedselverspilling. Op die manier besparen plastic voedselverpakkingen volgens sommige berekeningen wel vijf keer meer CO2 -uitstoot dan dat ze kosten. Welke komkommer moet je dan kiezen in de supermarkt? Als je hem binnen drie dagen opeet, is die zonder hoesje duurzamer. Maar in de weekboodschappen van een druk gezin kan een komkommer in plastic zomaar de betere keus zijn. Gezond boerenverstand dus. Ik geef nog een voorbeeld. Als elk koekje individueel is verpakt, kun je zo’n doos beter links laten liggen. Ook bij glimmend karton, zoals bij vele kant-en-klaarmaaltijden, mogen de alarmbellen gaan rinkelen. Om het karton te beschermen is het vaak van een dun laagje plastic voorzien. Voor de plastic- én papierrecyclage is dat spul des duivels.”

Niet van harte
“En dan zie je dat recyclage nog een jonge wetenschap is”, weet professor Ragaert. “We zijn nog maar zo’n tien jaar aan het recycleren en we boeken elk jaar weer vooruitgang. Neem nu de gekleurde flessen van de wasverzachters. Een ramp om te recycleren, omdat die fles niet herkend wordt in het sorteerproces. Daarbij heeft zo’n kleurrijke bedrukking inkten nodig waar dan weer zware metalen inzitten. Trouwens, alles wat je er chemisch insteekt is sowieso niet recycleerbaar. Daarom ook die kartonnen rietjes in de fastfoodtenten. Die zijn chemisch bewerkt, simpelweg niet recycleerbaar en moeten dus naar de verbrandingsoven. De vraag is: waarom heb je, tenzij om medische noodzaak, een rietje nodig? Drink zo uit jouw beker. Marketing, hè. Maar kijk, tegenwoordig zie je nu al doorzichtige flessen met kleurrijke detergenten in. We leren dus bij, al is het niet van harte en eerder van moetens.”

Bidon
“Nog een voorbeeldje? Tijdens de Tour de France krijg je steeds artikels in de krant over renners die hun bidons tijdens een rit in de natuur gooien. Gelukkig zijn veel bidons tegenwoordig gemaakt van bioplastics, waarvoor geen fossiele brandstof nodig is om ze te maken.” Er zijn zelfs bidons van suikerriet. Veel bidons zijn ook biologisch afbreekbaar, al gaat dat volgens Jan Verheyen van de Openbare Afvalstoffen Maatschappij (OVAM) voorbij aan de essentie. “De boodschap moet zijn: je gooit niets weg. Het is goed dat renners hun afval weggooien in zones, maar hoe afbreekbaar een bidon ook is, het lost het probleem van de afvalberg niet op. Het lijkt me trouwens perfect mogelijk een bidon te hergebruiken.”

Goede leerling Limburg
En daarbij doet onze provincie het niet slecht. “Limburg is altijd al een voorloper geweest op vlak van recyclage”, zegt ingenieur Veerle Belcaen van het recyclagebedrijf Ecoo. “Met de vrijwillige inzameling van restplastics sinds 1989 behaalde Limburg al een recyclagegraad van 66 procent voor huishoudelijke verpakkingen in 2017, terwijl de Europese norm 55 procent bedraagt tegen 2025. Dat resulteerde uiteindelijk tot de invoer van de nieuwe PMD-zak in 2021. Bij ons bedrijf in Houthalen werd er tot 2021 22.000 ton plastics van consumenten per jaar verwerkt tot 100 procent gerecycleerde en 100 procent recycleerbare tuinproducten. Deze capaciteit is meer dan verdubbeld door bijkomende investeringen in Ecoo Beringen.”

De weg naar de hel
“Kijk, het blijft een proces van vallen en opstaan”, vervolgt Kim Ragaert. “Net zoals de hel is de weg naar een degradeerbaar en recycleerbaar recyclagesysteem geplaveid met goede intenties. Denk maar aan de katoenen zakken die je al eens krijgt bij promoacties, om er ‘milieuvriendelijk’ mee naar de slager en de bakker te gaan. Maar we vergeten dat om zo’n katoenen zak te maken je veel water en land nodig hebt. En vervuilend transport, want het katoen komt vaak van ver. Je moet die katoenen zak dus al 170 keer hergebruiken alvorens hetzelfde milieuefficiënt te bekomen als een plastic draagtasje dat je maar één keer gebruikt. Dus de boodschap is, plastic zak of katoenen zak: ‘Hergebruik die totdat er een gat in zit’.”

Koploper in octrooien
Maar halen we het alleen met gezond boerenverstand? Uit een studie van het Europees Octrooibureau (EOB) blijkt België een belangrijke speler binnen de plasticrecyclage- en bioplastictechnologieën te zijn. Die technologieën zijn van belang om plasticafval te verminderen en staan centraal binnen de Green Deal van de Europese Unie en de duurzaam heidsdoelstellingen van de Verenigde Staten. “Plastics zijn van essentieel belang voor de economie, maar plasticvervuiling vormt wel een bedreiging voor ecosystemen overal op onze planeet”, aldus EOB-voorzitter António Campinos in de krant De Tijd. “Het is dus goed nieuws dat we dit probleem kunnen aanpakken met behulp van innovaties die de transitie naar een volledig circulair model mogelijk maken.” De studie wijst daarnaast op de bijzondere rol van België. Ons land excelleert met de hoogste specialisatiegraad in zowel plasticrecyclage- als bioplastictechnologieën. Belgische bedrijven en onderzoeksinstellingen blijken sterk op het gebied van mechanische recycling, hergebruik van afval en bioplastics op basis van natuurlijke polymeren.

Limburgse kunststofcommunity
“Materialen moeten zo lang mogelijk en zo hoogwaardig mogelijk ingezet worden. De algemene regel is: het juiste product voor de juiste toepassing gebruiken. Daarbij begint alles met een goed ontwerp. 80 procent van de milieu-impact van een product wordt immers bepaald in de ontwerpfase”, knikt Annelies Gorissen, sectormanager Energie en Circulaire Economie van POM Limburg instemmend. “Maar bij POM Limburg denken we nog verder. Wij willen de kunststofkringloop sluiten. Om dat te bereiken is er meer samenwerking nodig tussen de verschillende partijen, zoals producenten, verwerkers, inzamelaars, recyclagebedrijven, kennis- en onderzoeksinstellingen, sectorfederaties en onderwijsinstellingen. Net daarom richtte POM Limburg de kunststofcommunity op. Door die verschillende mensen samen te brengen zorgen we voor een betere integratie van de Limburgse kunststofwaardeketen. De deelnemers delen kennis om problemen van vandaag en morgen binnen de kunststofindustrie op te lossen. Vanuit de kunststofcommunity worden nieuwe projecten en samenwerkingsverbanden opgestart, maar we versnellen en versterken ook innovatie. Op die manier tillen we de Limburgse kunststofindustrie naar een hoger niveau. Door het gebruik van gerecycleerde kunststoffen te stimuleren wordt de community een hefboom voor de transitie naar een duurzamere en minder grondstoffenafhankelijke kunststofindustrie in Limburg.”

“Er is nog een hele weg af te leggen”, besluit professor Ragaert. “Maar ik kijk hoopvol naar de toekomst. Ik zie het echt nog wel goedkomen!”