Carmen Willems zet KMSKA internationaal op de kaart

“Cultuur heeft onmiskenbaar een maatschappelijk én dus economisch belang.”

Het curriculum vitae van de Tongerse Carmen Willems leest als een avonturenboek. Van de Leuvense universiteit naar een Gallo-Romeins Museum over een burgemeesterssjerp tot het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, het ‘schoonste’ museum van het land waar ze sinds de opening al meer dan 400.000 bezoekers ontving. Wie even rondwandelt op ‘t Zuid hoort dan ook een zucht van opluchting bij horeca en galerijhouders nu het KMSKA eindelijk weer open is. En dat is maar één van de vele economische effecten. Maar… kan zoiets ook in Limburg?

Carmen Willems kwam als directeur van het KMSKA vooral in het nieuws als ze weer eens moest vertellen dat we nog wat geduld moesten hebben. Maar in 2022 was het zo ver: het verbouwde, gemoderniseerde en totaal heringerichte KMSKA opende haar deuren met een groot feest. De eerste bezoekers waren verbluft door de originele aanpak en de prachtige collectie. Na 75 dagen kwam al de 200.000ste bezoeker over de vloer. Met uitspraken als ‘Ik wil de Madonna van Fouquet even beroemd maken als de Mona Lisa’ deed ze de anders zo zelfzekere Antwerpenaar naar adem happen.

 ‘Ik wil de Madonna van Fouquet even beroemd maken als de Mona Lisa.’

Ambiorixstraat
In Antwerpen mogen ze dan al eens smalend naar Limburg verwijzen als zijnde ‘de parking’, in het inner sanctum van het Antwerpse Zuid hoor je enkel zangerige, slepende klanken. “Ik blijf onvervalst Limburgs klinken en daar ben ik fier op”, zegt Carmen Willems (54) met pretoogjes. Carmen Willems werd geboren in Bilzen, maar groeide vanaf haar derde levensjaar op in Tongeren. “In de Ambiorixstraat dan nog (lacht). Ik wilde kunstgeschiedenis studeren, maar mijn vader zei: ‘Doe eerst maar iets serieus.’ Het werd dan een brede studie, waar ik nog alle kanten mee uit kon: economie dus. Bij professor Paul De Grauwe heb ik mijn thesis gemaakt over kunstsponsoring. Ik wist toen al dat ik professioneel iets met cultuur en economie wilde doen. Aan welke kant maakte me niet zoveel uit. Ik wilde toen al een cultureel ondernemer worden. Al bestond het woord nog niet. Ik ben in 1991 beginnen te werken bij de Antwerpse bouwonderneming Interbuild, een van de hoofdsponsors van Antwerpen 93, de culturele hoofd – stad van Europa. Toen heb ik geleerd hoe bedrijven naar cultuur kijken. Het netwerk dat ik daar heb opgebouwd, komt me nog altijd van pas.”

Realpolitik
Na Interbuild werd Willems in 1995 alge – meen directeur van het Gallo-Romeins Museum in Tongeren, dat net een ingrijpende verbouwing achter de rug had. Tussen 2004 en 2009 combineerde ze die job met het burgemeesterschap van de stad. Ze verving Patrick Dewael (Open Vld), die toen minister van Binnenlandse Zaken werd. “Vandaag heb ik geen enkele politieke ambitie meer, maar de ervaring als burgemeester komt me goed van pas. Ik snap beter hoe kabinetten en politici denken en werken. En dat is misschien geen slechte eigenschap voor een Vlaamse museumdirecteur. Het KMSKA had in 2021 met de Nederlandse Jacqueline Grandjean een artistiek directeur in huis gehaald, maar de samenwerking werd na enkele maanden al in onderling overleg stopgezet. Ondanks deze tegenvaller kreeg Willems met een sterk en veelzijdig team het museum toch tijdig open. En zij benaderde het museum met een realpolitik waar Otto von Bismarck bij verbleekt. “We komen als museum niet rond met de subsidie van de Vlaamse overheid. Voor 2023 bedraagt die 8.848.000 euro. Dat dekt de kosten voor het gebouw en het beheer van de collectie. Voor de financiering van onze publiekswerking staan we zelf in. We hebben de voorbije jaren veel CEO’s gezien om hen warm te maken voor het vernieuwde museum. Daar zijn we goed in gelukt.”

Antwerps ondernemersklimaat
“In Antwerpen vielen dan ook alle stukjes op hun plaats. Het KMSKA had enorme potentie. Een wereldcollectie in een wereldstad. Maar het gebouw was gedateerd. De instelling had te weinig bezoekers en de collectie te weinig aanzien, ook in eigen land. Maar ik wist waar ik de lat wilde leggen. Zo hoog als mogelijk. En door dat te durven, zet je dingen in beweging. Dan merk je dat het ondernemersklimaat niet weigerachtig staat tegen cultuur. Ook had ik het geluk dat de voorzitter van de raad van bestuur Luk Lemmens, die alle ins en outs van de Antwerpse ondernemerswereld kent, mij bij de juiste mensen heeft geïntroduceerd. Ik heb een groepje van echte Artbassadors rond me verenigd. Al heeft corona ons gedurende twee jaren stevig verlamd. Je kan een bedrijfsleider niet via Zoom overtuigen om een museum te sponsoren. Die moet dat voelen en zien. Dus in de periode na corona en voor de opening hebben we letterlijk dag en nacht genetwerkt. Met succes, zo is gebleken (lacht fijntjes).”

‘Als je even rondwandelt op het Zuid hoor je een zucht van verluchting bij onder andere de horeca, nu het KMSKA eindelijk weer open is. En dat is maar één van de vele economische effecten.’

Economisch belang
“Want cultuur heeft onmiskenbaar een maatschappelijk belang én dus een economisch belang. Dat kan een rechtstreeks of een onrechtstreeks belang zijn. Zo tonen tal van studies aan dat cultuur – in de meest diverse vormen – mensen niet onberoerd laat. Het raakt de emotionele laag en bespeelt een breed scala van gevoelens. Het kan troost bieden, extreme blijdschap oproepen en aanzetten tot creatief denken of simpelweg tot creativiteit. Cultuurbeleving stimuleert weerbaarheid, zelfbewustzijn en welbehagen. Cultuur werkt wel degelijk helend. Die impact is niet makkelijk te becijferen, maar is ongetwijfeld nog groter dan de rechtstreekse economische impact. Het hoeft geen betoog dat naar directe en indirecte tewerkstelling toe de heropening van het KMSKA een schot in de roos is. Als je even rondwandelt op het Zuid hoor je een zucht van verluchting bij onder andere de horeca, nu het KMSKA einde – lijk weer open is. En dat is maar één van de vele economische effecten.”

‘Limburg valt maar zelden in de prijzen bij de grote campagnelijnen die Visit Flanders uitzet. Er is te weinig coherentie in het aanbod. Daardoor wordt het ook onvoldoende internationaal gepromoot.’

Streven naar meer coherentie
“Of Limburg hier lessen uit kan leren? In Limburg is de voorbije jaren terecht veel ingezet op het aanwakkeren van de beleving in de natuur. De uitbouw van het fietsroutenetwerk is ook onmiskenbaar een sterk punt. In hectische tijden is Limburg een provincie die boven alles rust en gezelligheid en vooral gastvrijheid uitstraalt en dat moet wat mij betreft zeker zo blijven. Toch blijven de middelen erg versnipperd over te veel actoren met vaak goede bedoelingen, maar onvoldoende autonome aantrekkingskracht. Jaarlijks kiezen voor een centraal thema waar echt inhoud achter steekt, met daarin één duidelijke hoofdattractie, kan dingen in beweging zetten en duurzame effecten opleveren. Zo valt Limburg bijvoorbeeld maar zelden in de prijzen bij de grote campagnelijnen die Visit Flanders uitzet. Er is te weinig coherentie in het aanbod. Daardoor wordt het ook onvoldoende internationaal gepromoot.”

Versnipperd museumbeleid
“Zo heb ik in het Gallo-Romeins Museum nooit een ruime externe financiering gevonden. Tot mijn grote frustratie. Ligt dat aan het ondernemersklimaat in Limburg? Wie zal het zeggen, ik merk dat het in Antwerpen wel lukt. Nu, het is jammer dat de bevoegdheid cultuur niet meer bij de provincie Limburg zit. Het museumlandschap is wat het is. Maar er zijn simpelweg te veel musea terwijl er te weinig middelen zijn om levensvatbaar te zijn. Je moet dus durven selecteren. Op welke musea zet je in, en op welke niet? Alleen, voor een overheid zijn dit aartsmoeilijke keuzes, zeker nu heel wat musea naar de gemeenten zijn afgevloeid. Er is geen enkele schepen van cultuur die zijn stedelijk museum durft afschaffen. Als burgemeester heb ik het politiemuseum afgeschaft in Tongeren. Ik zag niet in waarom Tongeren een politiemuseum moest hebben. De collectie is netjes overgedragen aan andere musea. Dus trok ik er een streep door. Uiteraard nam niet iedereen me dat in dank af. Maar je moet durven kijken naar de maatschappelijke impact, de bezoekerscijfers en de financiële haalbaarheid op het einde van een jaar. Als dat niet voldoet, moet je durven beslissen om de werking van zo’n museum ondanks alle goede bedoelingen stop te zetten.”

‘Er zijn simpelweg te veel musea, terwijl er te weinig middelen zijn om levensvatbaar te zijn. Je moet dus durven selecteren.’

Verstilling
“Dit gezegd zijnde, hoge bezoekerscijfers zijn niet zaligmakend. Blockbusterexpo’s zijn zeker op hun plaats en moeten het grote publiek binnenhalen. Maar je moet ook oog hebben voor beleving en verstilling. In het Gallo-Romeins Museum heb je geen collectie met wereldfaam. Wat hebben we gedaan? We zijn op zoek gegaan naar universele verhalen om zo mensen te overtuigen ons te komen bezoeken. Hier in het KMSKA, waar je een wereldvermaarde collectie hebt, ligt dit uiteraard anders. Wanneer je hier bij wijze van spreken simpelweg de deuren opent, stroomt het volk zonder meer binnen. Veel musea gaan dan op hun lauweren rusten. Maar als je hier ook inzet op storytelling en beleving toevoegt, dan ontstaat er echte magie. Zo kan je een breed publiek aanspreken. Een museum waar kennis en beleving hand in hand gaan. Een plek die aanzet tot creatie. In dat opzicht past het initiatief ‘The Author is Present’ van schrijfster Saskia De Coster, die zich een maand lang bij ons afzondert. Ze verblijft hier dag en nacht en al die tijd communiceert ze ook niet met de buitenwereld. Saskia deed dat op eigen uitnodiging, maar ik ging meteen akkoord. Het past bij het nieuwe DNA van het KMSKA, dat wil aanzetten tot creativiteit, tot verwondering. We willen ook een podium zijn voor artiesten. En laat ons een kat een kat noemen, deze performance lokt flink wat belangstelling.”

‘Blockbusterexpo’s moeten het grote publiek binnenhalen. Maar je moet ook oog hebben voor beleving en verstilling.’

Radio Bart
“Ook Radio Bart past in deze filosofie. Onze medewerker Bart houdt van kunst en is blind. Maar dat houdt hem niet tegen in zijn zoektocht naar betekenisvolle gesprekken. Zo helpt hij bezoekers anders kijken en meer zien. Bart Van Peer is sinds 1992 werknemer van het KMSKA. Als receptionist bemande hij de onthaalbalie. Hoewel Bart langzaamaan blind werd, bleef hij actief, bijvoorbeeld als presentator bij een lokale radiozender of organisator van poëzieavonden bij een boekhandel. In digitale tijden was de functie van receptionist echter niet meer zo evident. Wij koppelden de vele talenten van Bart aan de museumambities verwonderen, verrijken en verbinden. Zo ontstond ‘Anders kijken en meer zien, met Radio Bart’. Het museum werkt momenteel aan de verduurzaming van het project. Drie nieuwe blinde of slechtziende mensen worden opgeleid als Radio Bart-presentator. De mobiele studio is met financiële steun van de Koning Boudewijnstichting ontworpen door het collectief ONBETAALBAAR. Artbassador van Radio Bart is Hans Bourlon, ondernemer en CEO van Studio 100. En daar zie je dan weer het belang van ons ondernemersnetwerk aansluiten.”